مطالعه تطبیـقی تزیینات و مصالـح آن در مناره‌های مساجـد کهـن هنـد و ایـران*

نقوش و تزیینات در هنر ملل مختلف، گاه به‌صورت پیچیده، پرکار و ظریف و گاه ساده و کم‌کار، با کیفیت، کمیت و مصالح مختلف، در ترکیب‌بندی‌های متفاوت ارائه می‌شود که در قالب نقوش حیوانی، انسانی، گیاهی، هندسی، تجریدی و خطوط تزیینی قابل بررسی است. در دوران اسلامی نقوش تزیینی و ترکیب‌بندی آن‌ها جایگاه ویژه‌ای یافته و به‌جهت منع تصاویر انسان و حیوان، نقوش هندسی و گیاهی، رشد و تنوع چشمگیری داشته‌اند، که در آثار هنری مختلف چون: معماری، کتاب‌آرایی، سفالگری، فلزکاری و پارچه‌بافی و غیره  نمود پیدا می‌کند‌. تزیینات معماری خصوصاً مساجد از بارزترین آثار تزیینی دوران اسلامی است، که شامل: مناره، گنبد، سردر،‌ ایوان و ... می‌شود. هر یک از این عناصر دارای جنبه‌های خاصی است که معمولاً در سرزمین‌های مختلف اسلامی با ویژگی‌های منطقه‌ای ارائه می‌شود و بدیهی است که تأثیرات مناطق مجاور موجب پیدایش هنرهای ترکیبی نیز می‌شود. به‌گونه‌ای که تزیینات بومی با عناصر وارداتی ترکیب شده و شیوه جدیدی به وجود می‌آورند. شبه‌قاره هند در دوران اسلامی، با تأثیرپذیری از ایران، تزیینات ترکیبی هندی ـ ایرانی و سبک ویژه‌ای آفریده است. این نوشتار سعی دارد به بررسی تطبیقی تزیینات مناره‌های1 مساجد کهن هند و ایران که از لحاظ تاریخی مطابقت دارد، بپردازد تا از این طریق پاسخگوی سؤالات پژوهش باشد. آیا تزیینات مناره‌های دوره اسلامی هند و ایران اصالت بومی و محلی دارد؟ ازآنجاکه این دو سرزمین همسایه بوده و تبادلاتی با هم داشته‌اند، این ارتباطات موجب الگوگیری سرزمین‌ها از همدیگر شده است؟ فرضیه نوشتار مبنی بر‌این است که بخش عمده الگوی تزیینات مناره‌ها و مصالح آن‌ها در مساجد کهن هند و ایران الگوهای بومی و محلی دارد. روش تحقیق : مقایسه‌ای و استنتاجی است که بر پایه اطلاعات کتابخانه‌ای و مشاهدات عینی صورت گرفته است. در روند پژوهش نمونه‌هایی از مناره در مساجد هند (مسجد قوت‌الاسلام، مسجد جامع احمدآباد و مسجد جامع دهلی) به جهت تزیینات و مصالح با سه نمونه از مناره‌های ایران (مسجد ساوه، مسجد جامع گوهرشاد و مسجد جامع اصفهان) مقایسه و بررسی شده است. نتیجه نهایی مبنی بر‌این است که تزیینات، نقوش و مصالح در هر دو سرزمین، بومی و محلی بوده که به تدریج تحت تأثیر باورهای اسلامی پالایش شده است. تزیینات مساجد هند در مناره و سایر بخش‌ها، ترکیبی از تزیینات هندی و ایرانی است.